Poniższy tekst jest fragmentem książki dra Arkadiusza Mellera pt. Wybory do Sejmu Ustawodawczego na Mazowszu Płockim w 1919 roku. Więcej na temat książki można przeczytać na portalu lubimyczytac.pl. Osoby zainteresowane zakupem prosimy o kontakt bezpośrednio z Autorem: [email protected]. Spis treści zamieszczony został na końcu tekstu.
Kampanią wyborczą Narodowej Demokracji w okręgu płocko-płońsko-sierpeckim prowadził – właściciel majątku Radomice znajdującego się w pobliżu Lipna, a cieszący się powszechnym autorytetem prezes płockiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego – Tadeusz Świecki1. Przez swoich adwersarzy politycznych był postrzegany jako elokwentny konserwatysta niechętny wszelkich zmianom społecznym:
„P. Świecki jest pasywistą społecznym, bezwzględnie zwalczającym wszelkie programy społeczne. Dobro ojczyzny widzi p. Ś[wiecki – przyp. A. M.] tylko w rozszerzeniu jej granic i w oddaniu się bez zastrzeżeń koalicji [tj. państwom Ententy – przyp. A. M.]. Kto myśli o reformach społecznych w Polsce, ten jest albo ciemnym nieukiem, albo wrogiem Polski. Rzadko, który endek potrafi w formę idei konserwatyzmu społecznego wlać tyle rzetelnego uczucia i tyle argumentów starannie dobranych, jak p. Świecki”2.
W tak zwanym terenie dużą aktywnością wykazywali się znani i cenieni ze swojej pracy społecznikowskiej działacze endeccy. W powiecie sierpeckim za działania wyborcze akcji katolicko-narodowej odpowiadał rejent Wacław Gurbski – w czasie wojny przewodniczący Rady Głównej Opiekuńczej w Sierpcu, a po odzyskaniu niepodległości pełniący funkcję burmistrza Sierpca. Przez jednego z czytelników „Kuriera Płockiego” został on określony jako:
„długoletni pracownik na niwie społecznej, na najniewdzięczniejszym terenie małomiasteczkowym, pomimo to liczący za sobą obfite owoce niezmordowanej swej pracy, które wraz z wysokim uzdolnieniem i zacnym charakterem zjednało mu duże uznanie u miejscowego społeczeństwa”3.
W powiecie płońskim za kampanię wyborczą endecji odpowiadał z kolei Bronisław Szymański. Płockie biuro narodowych demokratów mieściło się przy ulicy Królewieckiej4.
W kontekście tego co zostało powyżej przedstawione zastanawiająca jest absencja lokalnych liderów endecji w osobach Tadeusza Świeckiego, Bronisława Szymańskiego oraz Wacława Gurbskiego na ostatecznych listach kandydatów na posłów.
28 grudnia 1918 roku w sali Towarzystwa Rolniczego przy udziale ponad 200 osób – będących przedstawicielami różnego rodzaju instytucji, stowarzyszeń religijnych, związków zawodowych, handlowych i oświatowych – Tadeusz Świecki poinformował zebranych o ukonstytuowaniu się 12 grudnia 1918 roku w Warszawie Narodowego Komitetu Wyborczego Stronnictw Demokratycznych oraz powstaniu jego struktur lokalnych w Płocku. W skład ogólnopolskiego Komitetu wchodziły następujące organizacje społeczno-polityczne:
- Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe,
- Zjednoczenie Narodowe,
- Chrześcijańska Demokracja,
- Polska Partia Postępowa,
- Stronnictwo Odrodzenia Narodowego,
- Koło Polskich Zrzeszeń Rzemieślniczych
- Narodowa Organizacja Wyborcza Kobiet Polskich5.
Członkowie Narodowego Komitetu Wyborczego deklarowali, że ich inicjatywa była próbą ponadpartyjnego oraz ponadklasowego zjednoczenia wszystkich osób o narodowo-katolickich poglądach politycznych. Należy podkreślić, że zebranie z 28 grudnia 1918 roku oprócz zakomunikowania szerszemu gronu powołania do życia Narodowego Komitetu Wyborczego służyło wybraniu tak zwanego kandydata miejskiego. Miała to być osoba wyłoniona drogą głosowania przez delegatów najważniejszych płockich organizacji: religijnych w tym również mariawitów, oświatowych, handlowych czy też zawodowych. Tak zwanemu kandydatowi miejskiemu oferowano czwarte miejsce na listach wyborczych narodowców, gdyż trzy pierwsze miejsce już były obsadzone. Zgłoszono pięć kandydatur, z czego największe szanse posiadał pochodzący z Warszawy związany z chrześcijańską demokracją Ludomił Czerniewski oraz popierany przez Narodowy Związek Robotniczy Wacław Wojtulanis. W czasie prezentacji kandydatów na ogóle zebranych lepsze wrażenie wywarł Ludomił Czerniewski W przeciwieństwie do swojego konkurenta wykazał się lepszą znajomości problematyki międzynarodowej, co było rezultatem jego kontaktów osobistych i utrzymywaniem bliskich relacji z działaczami Komitetu Narodowego Polskiego. Dodatkowo co mogło zaważyć na wyniku głosowania to fakt, że Wojtulanis był przedstawiany jako kandydat niezależny od duchowieństwa. Po dyskusji, w czasie której głos zabierali między innymi: ksiądz kanonik Stanisław Figielski, Antoni Gościcki, Bolesław Skupiński, Antoni Tyc, Tadeusz Świecki przystąpiono do głosowania, w wyniku którego zwyciężył Ludomił Czerniewski, otrzymując poparcie 124 osób. Chadecki kandydat pokonał tym samym Wacława Wojtulanisa, na którego padły 52 głosy6.
Wybór tak zwanego kandydata miejskiego miał stać się okazją do zamanifestowania jedności płockich środowisk politycznych skupiających Polaków ponad doraźnymi podziałami partyjnymi. Okazało się, że osiągnięcie owej jedności narodowej jest nierealne ze względu na konflikty interesów poszczególnych podmiotów politycznych. Podczas zebrania 28 grudnia 1918 roku delegaci Związku Nauczycieli Ludowych oświadczyli, że w wyborach do Sejmu Ustawodawczego będą popierać kandydatów Polskiego Stronnictwa Ludowego. Natomiast przedstawiciele związków zawodowych opowiedzieli się za kandydatami Polskiej Partii Socjalistycznej. Dodatkowo, politycy Narodowego Związku Robotniczego na skutek niepowodzenia ich kandydata poczuli się zmarginalizowani i 29 grudnia 1918 roku opuścili blok chrześcijańsko-narodowy. O tym, że była to jedynie chwilowa forma zamanifestowania swojej odrębności i ostatecznie zwyciężył polityczny pragmatyzm świadczy fakt, że ostatecznie w wyborach do Sejmu Ustawodawczego zarówno Narodowy Związek Robotniczy, jak i Polskie Zjednoczenie Ludowe zawarły związek wyborczy z Narodową Demokracją. Stronnictwo Niezawisłości Narodowej oskarżało o zdradę pozostałe środowiska inteligencko-postępowe, gdyż wbrew wcześniejszym ustaleniom udzieliły one poparcia Ludomiłowi Czerniewskiemu7. Tym samym, w ocenie komentatora „Przeglądu Płockiego”, najgorętsi zwolennicy jedności narodowej oraz tworzenia struktur politycznych ponad podziałami politycznymi w największym stopniu sami przyczynili się do podziałów politycznych:
„w samym łonie zwolenników tzw. listy narodowej po chwili namysłu doszło do nieporozumień. Obleciał ich strach, pochodzący, zdaje się, z przeświadczenia, że rozbita przez nich jedność narodowa gotowa się na nich srodze zemścić i puścili się na płytką i śmieszną demagogię i parafiańską politykę. Ci, którzy o jedności krzyczeli, postawili aż 5 list kandydatów, wystawiając w każdym powiecie i mieście ››krajana‹‹, wielkość powiatowa, która by ściągała głosy. Czyż to nie śmieszne, czyż to nie dowód słabości sił, czyż to nie wstrętne schlebianie próżności powiatowej. I tu naprawdę sympatycznie przedstawiają się inne listy, które swych najlepszych ludzi i to inteligentów, nawet mało znanych w płockim okręgu wysuwają na plan pierwszy, wierząc w wyrobienie i karny posłuch ich programom oddanych rzesz. […]
I oto mamy przykład, jak u nas na tym poczciwym Mazowszu, co to umiało zawsze robić wybory Króla Jegomości – wygląda jedność po odzyskaniu wolności. […]
Dzięki Wam Płock się stanie historycznym w całej Polsce i powróci dawniej o Mazowszu niezbyt pochlebna opinia…
Wstyd wam, małomiasteczkowi politycy!”8.
Narodowi demokraci swoją kampanię wyborczą prowadzili starając się dotrzeć do jak najszerszego grona potencjalnych wyborców, wykorzystując w tym celu prasę – przede wszystkim zaś „Kurier Płocki” i „Głos Ojczyzny”, w których to starano się przekazywać informacje o swojej działalności oraz propagować idee narodowo-katolickie. Ten ostatni periodyk okazał się być efemerydą powołaną na czas trwania kampanii wyborczej do Sejmu Ustawodawczego i by pozyskać do ruchu narodowego potencjalnych wyborców-czytelników głównie z obszarów wiejskich. Dlatego też często publikowano artykuły o wyraźnym wydźwięku klerykalnym i wymierzone w socjalistów. Redaktorem naczelnym „Głosu Ojczyzny” był Klemens Jędrzejewski – zaangażowany w rozwój płockiego harcerstwa nauczyciel języka polskiego w Państwowym Gimnazjum Męskim im. Króla Władysława Jagiełły w Płocku, a w czasie I wojny światowej przebywający w Piotrogrodzie, z którego przyjechał i po krótkim pobycie w Warszawie osiadł i rozpoczął swoją karierę zawodową w Płocku. Warto zaznaczyć, że nakładem „Głosu Ojczyzny” opublikowano trzy agitacyjne broszurki przeznaczone dla szerokiego grona odbiorców. W broszurze pod tytułem „Kto chce zaprowadzić w Polsce pańszczyznę” ksiądz kanonik Henryk Godlewski, który napisał tę broszurę pod pseudonimem Stanisław Gozdawa dowodził, że zwycięstwo w wyborach „żydowskiego socjalizmu” doprowadzi do powrotu pańszczyzny w Polsce. Ten sam autor w broszurze zatytułowanej „Raj w Polsce” polemizował z twierdzeniami socjalistów o konieczności przeprowadzenia radykalnej reformy rolnej, podkreślając zarazem konieczność rozbudowy pozostałych gałęzi przemysłu9.
Autorem broszury zatytułowanej „Pobudka” był ksiądz prałat Ignacy Lasocki. Na potrzeby publikacji wcielił się w postać Starego Macieja, będącego „zwykłym”, jednym z wielu mieszkańców wsi cieszącym się powszechnym szacunkiem oraz autorytetem, do którego zwracano się z radą w sprawach ważnych dla całej społeczności. […]
Oprócz działalności na polu wydawniczym drugim obszarem aktywności endeków było aktywizowanie społeczności lokalnej poprzez organizowanie wieców, na których podejmowano uchwały w sprawie istotnych kwestii politycznych czy też organizowanie zbiórek pieniężnych. Przykładem stosowania powyższej taktyki politycznej było zgromadzenie mające miejsce 1 grudnia 1918 roku we wsi Królewo znajdującej się pod Płońskiem. Zebrani chłopi i młodzież wyrazili swój stanowczy protest przeciwko istnieniu różnego rodzaju upolitycznionych organizacji paramilitarnych, takich jak na przykład milicje ludowe. Zgromadzeni opowiedzieli się za istnieniem niezależnym od wpływów politycznych wojska, co miało dopiero nastąpić w momencie ogłoszenia powszechnego poboru. Z kolei od początku 1919 roku we wsi Nowe Miasto w powiecie płońskim wśród mieszkańców przeprowadzono zbiórkę pieniężną i rzeczową na potrzeby polskich żołnierzy. Wszystkie dary przekazano żonie Ignacego Jana Paderewskiego – Helenie, która była jedną z inicjatorek i stała za utworzeniem struktur Polskiego Białego Krzyża, a następnie Polskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża. Jeden z pierwszych wieców przedwyborczych zorganizowanych przez narodowych demokratów miał miejsce w niedzielę 15 grudnia 1918 roku na płońskim rynku, w pobliżu siedziby Straży Ogniowej. Zebranie otworzył Klemens Jędrzejewski, zachęcając zebranych do oddania głosu na „Polaków-katolików”. Podkreślał wagę głosowania i przełomowość tego wydarzenia w dziejach Polski. Redaktor „Głosu Ojczyzny” nawoływał do mobilizacji oraz jedności narodowej w obliczu zagrożenia bolszewickiego i tym samym przestrzegał przed zaufaniem politykom głoszącym hasła walki klas. Wystąpienie to podobnie jak Karola Mierzejewskiego spotkało się z entuzjazmem ze strony zgromadzonych osób. Mierzejewski w swoim wystąpieniu skoncentrował się na konieczności sprzeciwieniu się idei szkolnictwa świeckiego. Podkreślał także konieczność ewolucyjnego przeprowadzenia reformy rolnej, roztaczając przy tym wizje uzyskania przez Polskę dodatkowych olbrzymi połaci ziemi na Kresach Wschodnich, które to mogłyby zostać zaludnione i zagospodarowane przez polskich chłopów. Wiec narodowców został zakłóconych przez nielicznych socjalistów, którzy po porażce frekwencyjnej na swoim wiecu, mającym miejsce tego samego dnia, postanowili wyartykułować swoje postulaty wyborcze, co spotkało się z niezadowoleniem ze strony sympatyków endecji. Po opuszczeniu placu przez zwolenników Polskiej Partii Socjalistycznej zgromadzeni przyjęli rezolucję, w której opowiedziano się przeciwko rządowi Jędrzeja Moraczewskiego, określając go mianem rządu partyjnego i tym samym domagano się powołania do życia rządu narodowego będącego wyrazicielem interesów wszystkich grup oraz dzielnic Polski. Dodatkowo w rezolucji sprzeciwiano się wprowadzeniu szkolnictwa świeckiego, a także opowiadano się za utworzeniem silnej poborowej armii oraz domagano się „zapewnienia wszystkim pracy i chleba”. Wiec wyborczy w Płońsku zakończył się gremialnym odśpiewaniem „Roty”10.
Kolejne wiece endeccy organizowali już na finiszu kampanii wyborczej w Płocku. Jeden z nich odbył się 22 stycznia 1919 roku w Sali Towarzystwa Rolniczego w Płocku. Następne zebranie wyborcze zostało zorganizowane 24 stycznia 1919 roku w teatrze miejskim i zaprezentowani zostali kandydaci z wiodącej listy bloku katolicko-narodowego, czyli Listy numer 10, a byli to: ksiądz Stanisław Suliński, Karol Mierzejewski, Zdzisław Wierzbicki, Marian Jabłoński, Kazimierz Dziewanowski11.
Narodowcy organizowali swoje zebrania wyborcze nie tylko w Płocku, lecz także w gminach wiejskich. Najlepszym tego przykładem był wiec zorganizowany w Gozdowie mający miejsce 19 stycznia 1919 roku z udziałem kandydatów na posłów z okręgu płocko-płońsko-sierpeckiego. Endecy próbowali także oddziaływać na mieszkańców wsi, inspirując ich do wydawania oświadczeń wymierzonych w rząd Jędrzeja Moraczewskiego. Do takiej sytuacji doszło chociażby 7 grudnia 1918 roku w podsierpeckiej wsi Lisewo, gdzie miejscowa rada gminna uchwaliła rezolucję, w której odmawiano socjalistycznemu rządowi legitymizacji i wzywano go do ustąpienia12.
Spis treści książki „Wybory do Sejmu Ustawodawczego na Mazowszu Płockim w 1919 roku”
WSTĘP……………………………………………………………………………………
ROZDZIAŁ I
PIERWSZE DNI NIEPODLEGŁOŚCI NA MAZOWSZU PŁOCKIM……………..
1.1. Pierwsze dni niepodległości w Płocku………………………………………………..
1.2. Pierwsze dni niepodległości w Płońsku………………………………………………
1.3. Pierwsze dni niepodległości w Sierpcu i okolicach…………………………………..
1.4. Pierwsze dni niepodległości w Wyszogrodzie………………………………………..
ROZDZIAŁ II
ORGANIZACJA WYBORÓW…………………………………………………………….
2.1. Uregulowania prawno-organizacyjne……………………………………………………
2.2. Organizacja wyborów na Mazowszu Płockim…………………………………………..
ROZDZIAŁ III……………………………………………………………………………….
KAMPANIA WYBORCZA………………………………………………………………….
3.1. Próby konsolidacji narodowej……………………………………………………………
3.2. Socjaliści…………………………………………………………………………………..
3.3. Komuniści………………………………………………………………………………….
3.4. Narodowa Demokracja…………………………………………………………………….
3.5. Polskie Zjednoczenie Ludowe i Narodowy Związek Robotniczy…………………………
3.6. Środowisko płockiej postępowej inteligencji demokratycznej……………………………
3.7. Ludowcy……………………………………………………………………………………
3.8. Społecznicy i środowiska kościelne wobec wyborów…………………………………….
ROZDZIAŁ IV
GŁÓWNE OSIE SPORU I PRZEŁOMOWE MOMENTY KAMPANII WYBORCZEJ……………………………………………………………………………….
4.1. Wydarzenia kozłowskie…………………………………………………………………….
4.2. Aktywizacja polityczna kobiet……………………………………………………………..
4.3. Szkolnictwo świeckie……………………………………………………………………….
ROZDZIAŁ V
LISTY WYBORCZE DO SEJMU USTAWODAWCZEGO………………………………
ROZDZIAŁ VI
PRZEBIEG I WYNIKI WYBORÓW………………………………………………………..
6.1. Ostatnie dni przed głosowaniem…………………………………………………………..
6.2. Przebieg głosowania i frekwencja………………………………………………………..
6.3. Analiza wyników wyborów……………………………………………………………..
6.4. Podział mandatów i sylwetki posłów…………………………………………………
ROZDZIAŁ VII
PO WYBORACH... …………………………………………………………………………..
7.1. Oceny wyborów i nadużycia wyborcze…………………………………………………..
7.2. Wydarzenia społeczno-polityczne od wyborów do wiosny 1919 roku…………………..
7.3. Aktywność parlamentarna posłów wybranych z Mazowsza Płockiego…………………..
ZAKOŃCZENIE……………………………………………………………………………
BIBLIOGRAFIA……………………………………………………………………………
INDEKS OSÓB………………………………………………………………………………
INDEKS GEOGRAFICZNY………………………………………………………………..
SPIS MAP……………………………………………………………………………………..
SPIS TABEL I WYKRESÓW………………………………………………………………
SPIS ZDJĘĆ…………………………………………………………………………………..
